قوله تعالى: و یا آدم اسْکنْ اى: و قلنا له بعد اخراج ابلیس من الجنة: یا آدم اسْکنْ أنْت و زوْجک الْجنة اى اتخذاها مسکنا تسکنان فیه. پس از آنکه ابلیس نافرمانى کرد، و او را از بهشت بیرون کردند، با آدم (ع) این خطاب رفت که: یا آدم اسْکنْ أنْت و زوْجک الْجنة. اى آدم! در جنة الخلد آرام گیر تو و جفت تو حوا، و آن را مسکن خویش سازید. سکون ضد، حرکت است، و ساکن منزل اگر چه حرکت کند، او را ساکن گویند، که سکون بر حرکت غلبه دارد در بیشترین اوقات شبانروز. و این بهشت که آدم را فرمودند تا در آن نشیند جنة الخلد است، که رب العزة مومنان را آفریده، و ایشان را وعده داده که در آن شوند، و ذلک فى قوله: قلْ أ ذلک خیْر أمْ جنة الْخلْد التی وعد الْمتقون؟ مثل الْجنة التی وعد الْمتقون، تلْک الْجنة التی نورث منْ عبادنا منْ کان تقیا. قومى از اهل بدعت گفتند: آن بهشتى بود در آسمان که آدم و حوا را بود على الخصوص، نه آن جنة الخلد که مومنان را وعده دادهاند، و قومى گفتند: در زمین بود آن بهشت، و این هر دو قول باطلست، و قول درست آنست که اول گفتیم.
فکلا منْ حیْث شئْتما متى شئتما، و أین شئتما و کیف شئتما. و لا تقْربا هذه الشجرة یقال: قرب الشیء، لازم، و قربته متعد، و الشجرة هى شجرة العلم، من اکل منها علم الخیر و الشر، و قیل: شجرة الخلد التی تأکل منها الملائکة، و قیل: شجرة من اکل منها احدث، و لا ینبغى أن یکون فى الجنة حدث. و عن اهل الکتابین انها شجرة الحنظل، اى لیستدلا على مرارة احوال الدنیا، و قیل: هى الکرم. قال سعید بن المسیب: و الله ما اکل منها و هو یعقل، و لکن حوا عصرت الکرم فسقته حتى سکر، ثم قادته.
فتکونا من الظالمین موضعه من الاعراب نصب على الجواب، و قیل جزم على النهى.
فوسْوس لهما الشیْطان اى وسوس الیهما. قیل: کان وسواسا و الهاما، و قیل: کان کلاما، لقوله عقیبه: «و قال ما نهاکما»، و قیل: اصل الوسوسة الدعاء الى امر بصورت خفى کالخشخشة و الهینمة. لیبْدی لهما این لام لام عاقبت گویند، یعنى: ان عاقبة تلک الوسوسة ادت الى ان بدت لهما سوآتهما. سوآة نامى است آن موضع را از عورت که پوشیدن آن فرض است، آن گه آن را نام نهادند هر چیز را که آدمى آن را پوشیده خواهد از افعال فواحش. یقال: وجدت فلانا على سوأة، اى على فاحشة، و قابیل گفت برادر خویش را: «سوْأة أخی». جیفه هابیل را سوأة خواند از بهر آنکه نمیخواست که او را کشته بینند، که در ظهور او سوأة فعل قابیل مىپیدا شد. قتاده گفت: هما کانا لا یریان سوآتهما قبل المعصیة، و قیل: لم یکن یرى کل واحد منهما عورة صاحبه قبل المعصیة، فلما عصیا بدت عوراتهما.
و قال ما نهاکما این قال تفسیر وسوسه است، عنْ هذه الشجرة یعنى عن اکلها، إلا أنْ تکونا ملکیْن یعنى: ان لا تکونا ملکین لا تموتان کما لا تموت الملائکة، و قیل: ان لا تکونا ملکین بکسر اللام من الملک، اخذ من قوله: هلْ أدلک على شجرة الْخلْد و ملْک لا یبْلى. أوْ تکونا من الْخالدین اى الباقین الذین لا یموتون.
و قاسمهما إنی لکما لمن الناصحین اول کسى که سوگند بدروغ خورد ابلیس بود، و ایشان را فریفته بسوگند کرد. ندانسته بودند که کسى باشد که به الله سوگند بدروغ خورد. ازینجا گفتهاند که: مومن را بالله توان فریفت، و منه قول بعضهم: من خادعنا بالله خدعنا به.
قال النبى (ص): «المومن غر کریم و الفاجر خب لئیم».
ابلیس گفت: مرا پیش از شما آفریدند، و آن دانم که شما ندانید. نصیحت من بپذیرید. و آن گه سوگند یاد کرد به الله که من شما را نیکخواهم. این درخت درخت خلد است. ازین بخورید تا ایدر جاوید بمانید. رب العالمین گفت: فدلاهما بغرور حطهما الى المعصیة، و جراهما على المخالفة، و زین لهما الباطل، و غرهما بهذه الیمین. و معنى الغرور اظهار النصح مع ابطال الشر. فلما ذاقا الشجرة بدتْ لهما سوْآتهما ظهرت عورة بعضهما لبعض، و نزع عنهما لباسهما، و کان من نور لم یبق منه علیهما شىء الا ما فى الاطراف و هى الاظافیر.
قال ابن عباس: کانت کسوتهما من النور، و قیل: کانت حلة، و قال قتادة: کان لباس آدم و حوا ظفرا کله، فلما وقعا فى الذنب بدل بهذا الجلد، و ابقیت منه بقیة فى اناملهما، لیتذکرا بذلک اول حالهما.
روى ابى بن کعب عن النبى (ص)، قال: «ان آدم کان رجلا طوالا، کأنه نخلة سحوق کثیر شعر الرأس، فلما وقعا فیما وقع من الخطیئة بدت له سوآته، و کان لا یراها قبل ذلک، فانطلق هاربا فى الجنة، فتعلقت به شجرة من شجر الجنة. قیل: هى شجرة العناب، و قیل: شجرة التین، فحبسته بشعره، فقال لها: ارسلینى. فقالت: لست بمرسلتک، فناداه ربه: یا آدم: أ منی تفر؟ قال: رب استحیى منک. قال: یا آدم! الم یکن لک بما ابحتک من الجنة مندوحة عن الشجرة؟! فقال: بلى و عزتک، و لکن ما ظننت ان احدا من خلقک یحلف بک کاذبا. قال: فبعزتى لأهبطنک الى الارض، ثم لا تنال العیش الا کدا. قال: فعلم صنعة الحدید، و أمر بالحرث، فحرث، و زرع، ثم سقى، حتى اذا بلغ حصد، ثم نقاه، ثم طحنه، ثم خبزه، ثم اکله.
و طفقا یخْصفان علیْهما اى اقبلا یرقعان الورق و یلصقان بعضه على بعض کهیئة الثوب لیستترا به. قیل: هو و رق التین، و قیل: و رق الموز. «خصف» بر هم ساختن است تویهاى نعل را، و آنچه بدان ماند، و آن کس را خصاف گویند، و آن چیز را خصیف.
این آیت دلیل است که کشف عورت از عهد آدم باز قبیح است، و اظهار آن معصیت، و فى قوله: فلما ذاقا الشجرة رد على من زعم انه اذا ذاق الخمر لم یعص الله و ناداهما ربهما أ لمْ أنْهکما عنْ تلْکما الشجرة اى عن اکلها، و أقلْ لکما إن الشیْطان لکما عدو مبین ظاهر العداوة. روى أن آدم و ابلیس التقیا معا عند رب العالمین، فقیل لآدم: انک لن تلقاه بعد هذا المجلس ابدا، و کل شىء حدثتک نفسک خلاف طاعتى فهو من امر هذا.
قالا ربنا ظلمْنا أنْفسنا اسأنا الیها بالمعصیة، و إنْ لمْ تغْفرْ لنا ذنوبنا و تجاوز عنا لنکونن من الْخاسرین فى العقوبة. گفتهاند: روز عاشورا بود، روز آدینه که الله وى را توبه داد، و توبه وى قبول کرد.
قال اهْبطوا بعْضکمْ لبعْض عدو و لکمْ فی الْأرْض مسْتقر و متاع شرح این آیت در سورة البقره مستوفى رفت. روى عن السدى، قال: اخرج آدم من الجنة و معه حجر فى یده الیمنى، و و رق فى الکف الأخرى، فبث الورق فى الهند، فمنه ما ترون من الطیب، و أما الحجر فکان یاقوتة بیضاء، یستضیء بها، فلما بنى ابراهیم البیت، فبلغ موضع الحجر، طلب حجرا لیضعه هناک، فجاءه جبرئیل بالحجر من الهند الذى اخرج به آدم من الجنة، فوضعه.
و عن ابى بریدة، قال: لما خلق الله آدم و جرت الروح فیه عطس، فقال: الحمد لله. فقال الله تعالى: رحمک ربک یا آدم! سبقت رحمتى غضبى. من ربک؟ قال: انت.
قال: من تعبد؟ قال. ایاک. فدعى بالحجر، فمسح یده على الحجر کالبیعة.
و روى: ان آدم لما هبط بارض الهند، بکى على الجنة مائتى سنة حتى جرى من عینه الیمنى مثل دجلة، و من عینه الیسرى مثل فرات، فخلق الله مما سال من عینه الیمنى الطیر و السباع، و مما سال من عینه الیسرى الدر و الیاقوت و الألنجوج و هو العود، و عن ابن عمر، قال: قال رسول الله (ص): دخل ابلیس العراق، فقضى منها حاجته، ثم دخل الشام فطردوه، ثم دخل مصر فباض فیها و فرخ و بسط عبقریه.
قال فیها تحْیوْن و فیها تموتون یعنى: فى الارض عند منتهى آجالکم، و منْها تخْرجون فى القیامة للبعث و الحساب، همانست که جاى دیگر گفت: منْها خلقْناکمْ و فیها نعیدکمْ و منْها نخْرجکمْ تارة أخْرى. و عن وهب بن منبه، قال: اوحى الله تعالى الى آدم بعد ما تاب: یا آدم! انى اجمع لک العلم کله فى اربعة کلمات، واحدة لى، و واحدة لک، و واحدة فیما بینى و بینک، و واحدة فیما بینک و بین الناس. فأما التی لى فتعبدنى لا تشرک بى شیئا، و أما التی لک فأجزیک بعملک احوج ما تکون الیه، و أما التی فیما بینى و بینک، فمنک الدعاء و منى الاجابة، و أما التی بینک و بین الناس، فأن ترضى لهم ما ترضى لنفسک. فقال آدم: یا رب! شغلت بطلب الرزق و المعیشة عن التسبیح و العبادة، و لست اعرف ساعات التسبیح من ایام الدنیا. فأهبط الله تعالى دیکا و أسمعه اصوات الملائکة بالتسبیح، فهو اول داجن اتخذه آدم من الخلق. فکان الدیک اذا سمع التسبیح من السماء سبح فى الارض فسبح آدم بتسبیحه.
و روى أن الله تعالى اوحى الى آدم (ع) لما اراد أن یهبطه الى الارض: یا آدم! انى انزلک و ذریتک دارا مبنیة على اربع قواعد: اما الاولى فانى اقطع ما تصلون، و الثانیة افرق ما تجمعون، و الثالثة اخرب ما تبنون، و الرابعة امیت ما تلدون، و لذلک قیل:
لدوا للموت و ابنوا للخراب
فکلکم یصیر الى التراب.
یا بنی آدم قدْ أنْزلْنا علیْکمْ لباسا چون ذکر برهنگى آدم و حوا رفت، و اضطرار ایشان بلباس و ستره، منت نهاد بر ایشان در آفرینش لباس ایشان، گفت: یا بنی آدم قدْ أنْزلْنا علیْکمْ لباسا یعنى: خلقنا، لقوله: و أنْزل لکمْ من الْأنْعام ثمانیة أزْواج اى خلق، و قیل: أنْزلْنا علیْکمْ لباسا یعنى الماء الذى هو السبب لکل ملبوس انزله من السماء فأسکنه الارض، فنبت به القطن و الکتان و غیره مما یکون لباسا للخلق من الثیاب، و تعیش به الدواب و الانعام، فیخرج بذلک اوبارها و اشعارها و اصوافها، فالماء حیاة الأبدان، و الدین حیاة القلوب، و ذلک کله من السماء، و قیل: اصل کل نبات فى الارض انزل مع آدم من الجنة، و قیل: أنْزلْنا علیْکمْ لباسا اى الهمناکم کیفیت صنعته، میگوید: شما را الهام دادیم و درآموختیم جامه بافتن، و ساز آن راست کردن، و عورت بآن پوشیدن.
و اول کسى که جامه بافت آدم بود: چون از آسمان بزمین آمد از برهنگى بنالید. جبرئیل آمد، و او را فرمود تا یکى نر میش را بکشت، و آن را پوست کند، و پشم آن برچید، و به حوا داد تا برشت، و آدم از آن جامه صوف بافت بتعلیم جبرئیل. ازینجا گفت مصطفى (ص): «اول من سبح آدم، و کان جبرئیل معلمه، و آدم تلمیذه ثلاثة ایام».
روى ابو أمامة قال، قال رسول الله (ص): «علیکم بلباس الصوف تعرفون به فى الآخرة، فان النظر فى الصوف یورث فى القلب التفکر، و التفکر یورث الحکمة، و الحکمة تجرى فى الجوف مجرى الدم، فمن کثر تفکره قل طعمه، و کل لسانه، و من قل تفکره کثر طعمه، و عظم بدنه، و قسا قلبه، و القلب القاسى بعید من الله، بعید من الجنة، قریب من النار».
و عن جابر، قال: جاء رجل الى النبى (ص) فقال: یا رسول الله!
ما تقول فى حرفتى؟ فقال: رسول الله (ص): «حرفتک حرفة ابینا آدم، و ان الله یحب حرفتک، و ان حرفتک یحتاج الیها الاحیاء و الاموات، فمن انف منکم فقد انف من آدم، و من آذاکم فقد آذى آدم».
قوله تعالى: و ریشا ریش جامهاى باشد که هر قومى را زى ایشان بود، تا از دیگران پیدا شوند، چون طیالس اصحاب آن را، و قلانس اصحاب آن را، و اقبیه اصحاب آن را، و أعبیه اصحاب آن را. ابن عباس گفت و مجاهد: الریش هو المال، یقال تریش الرجل اذا تمول ابن زید گفت: ما یتجملون به من الثیاب الحسنة، و قیل: هو الاثاث، و ما ظهر من المتاع و الثیاب و الفرش. و در شواذ خواندهاند: «و ریاشا»، فقیل: هو جمع ریش کقدح و قداح و ذئب و ذئاب، و قیل: الریش اسم للمال و ما فیه الجمال، و الریاش الخصب و السعة فى المعاش.
و لباس التقْوى ذلک خیْر یعنى الحیاء. شرم را لباس التقوى خوانند از بهر آنکه تا شرم بجاى است تقوى بجا است و تا تقوى بجا است ایمان بجا است:
اما و الله ما فى الدین خیر
و لا الدنیا اذا ذهب الحیاء
یعیش المرء ما استحیا بخیر
و یبقى العود ما بقى اللحاء.
و قیل: لباس التقوى هو التشمیر فى الثواب. در خبر است که مصطفى (ص) عم زاده خویش را گفت ربیعة بن الحارث بن عبد المطلب: «نعم الفتى ربیعة لو قصر من شعره و شمر من ثوبه»!
و عبد الله عمر پسر خود را گفت: شمر ذیلک فانه انقى لثوبک و اتقى لربک. و قیل: لباس التقوى العمل الصالح و العفة و الورع، اى العمل الصالح و العفة و الورع خیر من الثیاب و المال، و قیل: هو السلاح و آلة الحرب، و قیل: هو السمت الحسن فى الدنیا.
قال الحسن فى قوله؟ «ذلک منْ آیات الله»: الورع و السمت الحسن من آیات الله على المومن. یعنى: من علامات الخیر التی البس الله المومن فى الدنیا. و قال ابن عباس فى هذه الایة: أما اللباس فهو الثیاب، و أما الریاش فهو المتاع و المال، و أما التقوى فالعفاف.
ان التقی العفیف لا تبدو له عورة و ان کان عاریا من الثیاب، و ان الفاجر بادى العورة و ان کان کاسیا من الثیاب، و ان فجوره یبدى عورته للناس، لا تزال تطلع منه على شر، و به
قال النبى (ص): «و الذى نفس محمد بیده ما عمل احد قط سوءا الا البسه الله رداء عمله علانیة، ان خیرا فخیر و ان شرا فشر». ثم تلا هذه الآیة: و لباس التقْوى ذلک خیْر، و قال وهب بن منبه: الایمان عریان، و لباسه التقوى، و زینته الحیاء، و ماله العفة، و ثمرته العمل الصالح.
اما سبب نزول این آیت آن بود که مشرکان عرب از ثقیف و بنى عامر بن صعصعه و خزاعه و بنى مدلج و جماعتى آن بودند که برهنه طواف خانه مىکردند، مردان بهمه وقت و زنان بشب، و آن برهنگى و جامه برکندن عبادتى مىشناختند و میگفتند: جامهاى که در آن معصیت میکنیم نه روا باشد که بآن طواف خانه کعبه کنند، و رب العالمین این آیت فرستاد، و ایشان را از آن باز زد، یعنى که عورت پوشیدن و پرهیزکارى کردن و سمت نیکو داشتن به است شما را از این جامه برکندن و برهنه گشتن. نافع و ابن عامر و کسایى «و لباس» بنصب خوانند معطوف بر «ریشا». باقى برفع خوانند بر ابتدا، و خبره ذلک خیْر. ذلک منْ آیات الله قال بعضهم اى من فرائضه التی اوجبها بآیاته، یرید ستر العورة. لعلهمْ یذکرون اى یتعظون.
یا بنی آدم لا یفْتننکم الشیْطان این فتنه ایدر فضیحت است، یعنى: لا یفضحنکم. اصل فتنه آزمایش است و بر رسیدن، و آنچه نهان است در چیزى بیرون آوردن، چنان که بآتش نقره گذارند تا آنچه در آن است بیرون آید، کما أخْرج أبویْکمْ من الْجنة ینْزع عنْهما لباسهما. این ینزع تفسیر اخراج است، چنان که آنجا گفت: لا تتخذوا عدوی و عدوکمْ أوْلیاء تلْقون إلیْهمْ بالْمودة. این القاء تفسیر اتحاد است.
لیریهما سوْآتهما این دلیل است که ایشان عورتهاى یکدیگر ندیده بودند. عائشه گفت: ما رایت سوأة رسول الله (ص) قط.
إنه یراکمْ هو و قبیله منْ حیْث لا تروْنهمْ یبلغونکم من حیث لا تبلغونهم.
و یأتونکم من حیث لا تأتونهم. و فى الخبر: ان الشیطان یجرى من ابن آدم مجرى الدم.
ان الشیطان یحضر ابن آدم على کل احیانه. و عن مجاهد، قال: یقول ابلیس: نحن نرى و لا نرى، و نخرج من تحت الثرى، و یعود شیخنا فتى. قال مالک بن دینار: ان عدوا یراک و لا تراه لشدید المونة الا من عصمه الله. و قال ذو النون: ان کان هو یراک من حیث لا تراه، فان الله یراه من حیث لا یرى الله، فاستعن بالله علیه، فان کید الشیطان کان ضعیفا.
و قبیله یعنى: و جنوده، من قوله تعالى: و جنود إبْلیس، و قیل: خیله و رجله، من قوله تعالى: بخیْلک و رجلک، و قیل: ذریته، من قوله تعالى: أ فتتخذونه و ذریته؟
منْ حیْث لا تروْنهمْ لا ترون اجسادهم، و لا تعلمون مکانهم، لان اجسامهم رقیقة، و فى ابصارنا ضعف عن ادراک الرقیق اللطیف. و عن محمد بن اسحاق، قال: بلغنى ان ابلیس تزوج الحیة التی دخل فى جوفها حین کلم آدم بعد ما اخرج الجنة، فمنها ذریته.
إنا جعلْنا الشیاطین أوْلیاء للذین لا یوْمنون سلطناهم علیهم لیزیدوا فى غیهم. میگوید: ما شیاطین را مسلط کردیم بر کافران، تا در بیراهى و کفرشان بیفزایند.
همانست که جاى دیگر گفت: أرْسلْنا الشیاطین على الْکافرین توزهمْ أزا اى: تحملهم على المعاصى حملا شدیدا، اما المومن فلا یقبل قولهم و لا یجیب دعوتهم.
و إذا فعلوا فاحشة فاحشه اینجا کشف عورت است در طواف، و گفتهاند: تحریم بحیره و سائبه و وصیله است، و گفتهاند: عام است در همه معاصى، و درین آیت اضمار است، یعنى: و اذا فعلوا فاحشة عبادة فنهوا عنها، قالوا وجدْنا علیْها آباءنا میگوید: چون کارى زشت کنند، و آن را از خود عبادتى شناسند، و ایشان را از آن نهى کنند، جواب دهند و گویند: وجدْنا علیْها آباءنا، ما پدران و اسلاف خود را برین یافتیم. چون ایشان را گویند: پدران شما این از کجا گرفتند؟ و از کجا برساختند؟
جواب دهند که: الله أمرنا بها. رب العالمین گفت: یا محمد! بگوى: إن الله لا یأْمر بالْفحْشاء. الله بهیچ زشت و ناپسند نفرماید. «فحشاء» و «فاحشه» آن زشتها است از فعل و از قول که مروت را خراب کند، و مرد را بد نام کند، و ازینجاست که بخیل را فاحش خواند، از بهر آنکه بخل بهر زبان و در هر کیش و بنزدیک هر قوم نکوهیده است و بخیل بدنام. و در خبر است از مصطفى (ص): «ان الله یبغض الفاحش المتفحش البذى».
الله زشت دارد هر بخیل بدگوى از شرم تهى.
و در خبرست که مردى بار خواست بدر حجره عائشه مادر مومنان. رسول خدا (ص) سه بار گفت: بد مرد که اوست. آن گه گفت که: وى را بار ده. چون بار داد، وى را بنواخت، و با وى سخنان خوش گفت. چون بیرون شد عائشه گفت: یا رسول الله! این مرد را آن گفتى که گفتى، و چون درآمد با وى چنان کردى! جواب داد رسول خدا (ص): «ان ابغض الناس الى الله من یکرم اتقاء فحشه».
بترینه مردم، بنزدیک الله آن کس است که مردمان او را نیکو دارند از بیم فحش زبان وى.
و بدان که «فاحشه» در قرآن بر چهار وجه آید: یکى بمعنى زنا است، چنان که در سورة النساء گفت: و اللاتی یأْتین الْفاحشة، یعنى الزنا. همانست که درین سورة اعراف گفت: قلْ إنما حرم ربی الْفواحش ما ظهر منْها و ما بطن. بیک قول این فواحش زنا است، یعنى: حرم الزنا فى السر و العلانیة، و در سورة الاحزاب گفت: منْ یأْت منْکن بفاحشة مبینة یعنى الزنا. وجه دوم فاحشه نشوز است زنان را، چنان که در سورة النساء گفت: و لا تعْضلوهن لتذْهبوا ببعْض ما آتیْتموهن إلا أنْ یأْتین بفاحشة مبینة یعنى العصیان، و هو النشوز البین من المرأة على زوجها، در سورة الطلاق گفت: و لا یخْرجْن إلا أنْ یأْتین بفاحشة مبینة. وجه سوم آنست که در حق قوم لوط گفت در عنکبوت: إنکمْ لتأْتون الْفاحشة یعنى اتیان الرجال فى ادبارهم، و نظیر این در سورة النمل است و درین سورة اعنى سورة الاعراف. چهارم فاحشه معصیت است در شرکت، چنان که رب العزة گفت: و إذا فعلوا فاحشة یعنى ما حرم اهل الجاهلیة على انفسهم فى الشرک، قالوا وجدْنا علیْها آباءنا و الله أمرنا بها قلْ إن الله لا یأْمر بالْفحْشاء یعنى بالمعاصى و هو تحریم الحرث و الانعام و غیر ذلک. أ تقولون على الله ما لا تعْلمون؟ استفهام انکار یتضمن نهیا.